بازار آریا - فرود شریفی * کشور ما سالانه حدود 14میلیارد دلار صرف واردات نهاده‌‌‌‌‌‌های کشاورزی می‌کند، در حالی‌که ظرفیت‌های گسترده‌ای از خاک و آب در نواحی دلتایی، ساحلی و بیابانی کشور بلااستفاده مانده‌‌‌‌‌‌اند.
طرح ملی «احیا و بهره‌‌‌‌‌‌برداری بهینه از ظرفیت‌های آب و خاک اراضی دلتایی با رویکرد دریاپایه و اقتصاد دانش‌بنیان» با تکیه بر فناوری‌هایی چون خاک‌‌‌‌‌‌سازی بیولوژیک، شورورزی، آبشویی و مدیریت آب‌های غیرمتعارف، می‌تواند الگوی نوینی برای کاهش وابستگی، توسعه صادرات و ایجاد اشتغال پایدار در مناطق استراتژیک کشور و تقویت امنیت ملی باشد. این طرح پیش‌‌‌‌‌‌تر به‌صورت پایلوت در سال1396 توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در استان خوزستان اجرا شد. نتایج چشمگیر آن - از احیای اراضی شور تا افزایش 14برابری درآمد دامداران محلی- نشان‌داد؛ فناوری خاک‌‌‌‌‌‌سازی بیولوژیک و آبشویی می‌تواند در مدت کوتاهی، عرصه‌‌‌‌‌‌های ماسه‌‌‌‌‌‌ای را به زمین‌‌‌‌‌‌های تولیدی و سودآور تبدیل کند.
ضرورت بازنگری در الگوی تولید، مصرف و امنیت غذایی
وابستگی سنگین به واردات نهاده‌‌‌‌‌‌های کشاورزی، یکی از چالش‌های مزمن
اقتصاد ایران است. در شرایطی که بخش قابل‌توجهی از این اقلام - از ذرت و سویا تا علوفه و کنجاله - قابلیت تولید داخلی دارند، تعارض منافع، ناکارآمدی سیاست‌ها، ضعف در فناوری و عدم‌استفاده از ظرفیت‌های بومی، موجب تضعیف تولید ملی شده‌است. اکنون زمان آن رسیده‌است که نگاه به خاک، آب و دریا از زاویه‌‌‌‌‌‌ای تازه و فناورانه بازتعریف شود؛ نگاهی که بر پایه
اقتصاد دانش‌بنیان و توسعه دریاپایه شکل گیرد.
فرصت‌های دریاپایه و الگوی احیای مناطق دلتایی
ایران با بیش از 5800کیلومتر خط ساحلی در شمال و جنوب و‌هزاران هکتار اراضی دلتایی مستعد، اما رهاشده، ظرفیت بی‌‌‌‌‌‌نظیری برای ایجاد زنجیره تامین غذا و
کشاورزی مبتنی بر دریا دارد. برای نیل به این هدف، می‌توان مجموعه‌‌‌‌‌‌ای از فناوری‌ها و راهکارهای بومی را به‌صورت یک بسته اجرایی منسجم ترکیب کرد:
1- فناوری خاک‌‌‌‌‌‌سازی بیولوژیک: تبدیل ماسه‌‌‌‌‌‌های روان و اراضی بی‌‌‌‌‌‌حاصل به خاک مولد، با مواد زیستی و کشت گیاهان سریع‌‌‌‌‌‌الرشد مانند سورگوم.
2- آبشویی و نمک‌‌‌‌‌‌زدایی اراضی شور و قلیایی شده برای بازگرداندن زمین به چرخه تولید.
3- شورورزی و کشت گیاهان مقاوم به شوری با بهره‌‌‌‌‌‌گیری از آب‌های شور و هرزآب‌‌‌‌‌‌ها.
4- توسعه زراعت چوب، جنگل‌‌‌‌‌‌کاری مانگرو و آبزی‌‌‌‌‌‌پروری برای افزایش تنوع‌زیستی و اقتصادی.
5- ایجاد زیرساخت‌های مکمل و صنایع تبدیلی همچون سردخانه، فرآوری و گردشگری ساحلی.
نتیجه این اقدامات، شکل‌گیری یک اکوسیستم
اقتصادی جدید است که هم امنیت غذایی را تقویت می‌کند و هم اشتغال و امید اجتماعی را به مناطق کم‌‌‌‌‌‌برخوردار بازمی‌‌‌‌‌‌گرداند.
نمونه موفق اجرا و اثبات کارآیی طرح
این طرح پیش‌‌‌‌‌‌تر به‌صورت پایلوت در سال1396 توسط پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در استان خوزستان (منطقه دهنو-هندیجان) اجرا شد. نتایج چشمگیر آن - از احیای اراضی شور تا افزایش 14برابری درآمد دامداران محلی- نشان‌داد؛ فناوری خاک‌‌‌‌‌‌سازی بیولوژیک و آبشویی می‌تواند در مدت کوتاهی، عرصه‌‌‌‌‌‌های ماسه‌‌‌‌‌‌ای را به زمین‌‌‌‌‌‌های مولد و سودآور تبدیل کند.
از برجسته‌ترین ویژگی‌های خوزستان، شرایط اقلیمی و امکان برداشت 4 محصول در سال، خاک جلگه‌ای حاصلخیز (که این دو قابل‌انتقال نیستند) و آب کافی بوده‌است که موجب‌شده درطول تاریخ، کار
کشاورزی و فعالیت‌های مرتبط با آن سهم عمده‌ای در تولید کشور داشته‌باشد و به‌رغم سیاست‌هایی که در گذشته، منافع ملی از جمله
کشاورزی را هدف گرفته بود، این بخش مهم با همه بی‌توجهی‌ها، به فعالیت خود ادامه داد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بر اساس رویکرد هوشمندانه امام راحل فصلی جدید در احیای آن آغاز شد، این رویکرد در پیشرفت و شکوفایی
کشاورزی و جامعه روستایی- که بستر اصلی فعالیت‌های
کشاورزی است- فرهنگی مبتنی بر ارزش‌های دینی برای کار و تلاش را به منصه‌ظهور آورد که موسوم به‌کار جهادی شد.
گندم مهم‌ترین محصول زراعی کشور و تولید بیشتر گندم به منزله استحکام زیرساخت‌های اساسی در بخش
کشاورزی است.
کشاورزی ایران با شاخص تولید سنجیده می‌شود و ارزیابی توفیق یا عدم‌توفیق برنامه‌‌‌‌‌‌ها در این حوزه با معیار میزان تولید داخلی کشور مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
ابعاد
اقتصادی و سرمایه‌گذاری
فاز نخست طرح الگویی در سطح 20هزار هکتار و با سرمایه‌گذاری تسهیلاتی بخش‌خصوصی طراحی شده‌است. بر اساس محاسبات کارشناسی، بازگشت
سرمایه در 3.5سال محقق می‌شود.
با اجرای موفق این فاز، امکان گسترش آن به میلیون‌ها هکتار از اراضی مستعد کشور وجود دارد. این طرح همچنین فرصتی برای بخش‌خصوصی است تا در قالب مدل توسعه‌‌‌‌‌‌دهنده(Developer) وارد سرمایه‌گذاری در بخش
کشاورزی نوین، احیای سرزمین و صادرات محصولات دانش‌بنیان شود.
پیامدهای راهبردی و ملی
اجرای این طرح علاوه‌بر احیای زیست‌محیطی و کاهش کانون‌های گردوغبار، پیامدهای مهمی در سطح ملی دارد:
- ارتقای امنیت غذایی و کاهش واردات نهاده‌‌‌‌‌‌ها.
- توسعه صادرات محصولات شیلاتی و زیستی.
- تثبیت جمعیت در نواحی مرزی و استراتژیک.
- ایجاد اشتغال پایدار و ارتقای معیشت محلی.
- پیوند بین فناوری، محیط‌زیست و
اقتصاد ملی.
گامی به‌‌‌‌‌‌سوی آینده‌‌‌‌‌‌ای پایدار
طرح «احیای اراضی دلتایی با رویکرد دریاپایه و
اقتصاد دانش‌بنیان» نه صرفا یک پروژه کشاورزی، بلکه یک راهبرد ملی برای تحول در بهره‌‌‌‌‌‌برداری از منابع و بازآفرینی سرزمین است. این طرح نشان می‌دهد؛ با تکیه بر دانش فنی، نگاه سیستمی و سرمایه‌گذاری هوشمند، می‌توان بیابان را به مزرعه و تهدید را به فرصت تبدیل کرد.
* رئیس انجمن علمی مقابله و سازگاری با خشکی و خشکسالی