بازار آریا - دنیای اقتصاد : نسخه جدید طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران با بیش از 900کیلومتر خط ریلی در حال بررسی نهایی است؛ طرحی که برای اولین‌بار نیاز همه حومه‌نشین‌های اطراف پایتخت را به رسمیت شناخته و برای «مجموعه شهری تهران» برنامه‌ریزی کرده است. «دنیای‌اقتصاد» جزئیات این شبکه در افق 1420 را منتشر کرده است.
نجمه رجب: مهم‌ترین سند بالادست حوزه حمل‌ونقل در مجموعه شهری تهران، در صورتی که نظر مساعد مدیریت شهری پایتخت را جلب کند، در آستانه تصویب نهایی قرار می‌گیرد. نسخه جدید طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران برای اولین بار، «قطار حومه‌ای» را به عنوان یک مُد همگانی به رسمیت شناخته است؛ به این ترتیب علاوه بر پیش‌بینی دو خط اکسپرس مدرن به طول مجموعا 246 کیلومتر که مبدا و مقصد آنها شهرهای اقماری اطراف تهران است، سه محور دو خطه اختصاصی در شبکه راه‌آهن برای سرویس قطار حومه‌ای به ساکنان پرند، هشتگرد و پیشوا به طول مجموعا 188کیلومتر پیش‌بینی کرده است. به این ترتیب با احتساب 91کیلومتر مترو، طول کل شبکه ریلی تهران - حومه در افق طرح جامع جدید شهر تهران یعنی سال 1420 به 525کیلومتر خواهد رسید؛ رقمی که حتی از طول کل شبکه مویرگی متروی درون‌شهری تهران اندکی بیشتر است.
با وجود اینکه طرح جامع تهران برای اولین بار برنامه‌ریزی حمل‌ونقل ویژه ساکنان حومه را که در زمره جمعیت روز تهران به شمار می‌آیند، فراتر از خطوط اکسپرس، به طور جدی مورد توجه قرار داده است، اما به نظر می‌رسد برخی ابهام‌ها درباره نحوه تامین مالی در این بخش، سرنوشت اجرای ایده‌های کاغذی مذکور را تحت‌تاثیر قرار دهد.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، نسخه جدید طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران با شمایلی نسبتا متفاوت از طرح‌های قبلی تدوین شده و در انتظار تصویب است. وجه مهم این تفاوت، به رسمیت شناختن «مجموعه شهری تهران» شامل پایتخت و شهرهای اقماری واقع در حومه است. در این طرح پوشش سفرهای حومه‌نشین‌ها از طریق سه مُد مترو، خطوط اکسپرس (تندرو) و قطار حومه‌ای (راه‌آهن) پیش‌بینی شده است. در دو نسخه قبلی طرح جامع حمل‌ونقل مصوب سال‌های 53 و 86، تمرکز سیاستگذاران بر توسعه شبکه مویرگی مترو و اتوبوسرانی بوده است؛ اما در این نسخه معضل آمار روزانه بیش از 1.5میلیونی خودروهای ورودی به پایتخت مورد توجه قرار گرفته و تلاش شده بخشی از این سفرها به شبکه ریلی منتقل شود. این برنامه می‌تواند نسخه قابل دفاعی برای پاسخ به نیاز نادیده انگاشته شده حومه‌نشینان در حوزه حمل‌ونقل باشد؛ اما در عین حال موهبت اصلی آن نصیب پایتخت‌نشین‌ها خواهد شد؛ چراکه هر قدر از آمار خودروهای ورودی به تهران در دروازه‌های ترافیکی شهر کاسته شود، به همان نسبت ترافیک در شبکه معابر روان‌تر خواهد شد. بنابراین برنامه ریلی نسخه بازنگری شده طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک را می‌توان دو منظوره توصیف کرد که هم برای پایتخت‌نشین‌ها و هم ساکنان حومه، برنامه‌ریزی کرده است.
این طرح علاوه بر 11 خط متروی درون‌شهری که جزئیات آن در گذشته افشا شده است، هفت خط حومه‌ای را ذکر کرده که البته بخشی از آنها شامل متروی کرج (گلشهر) و پرند اجرا شده است؛ اما دو خط اکسپرس و سه خط قطار حومه‌ای در برنامه توسعه آتی قرار دارد. همچنین از آنجا که تعریف چشم‌انداز ریلی با توجه به زمان‌بر و هزینه‌بر بودن پروژه‌ها در بازه زمانی کوتاه‌مدت، موضوعیت ندارد، چشم‌انداز این بخش از طرح، سال 1420 پیش‌بینی شده است.
در صورتی که شبکه ریلی پیش‌بینی‌شده در این طرح شامل 389کیلومتر متروی درون‌شهری، 91کیلومتر متروی حومه‌ای، 246کیلومتر خط اکسپرس و 188کیلومتر راه‌آهن اختصاصی برای قطار حومه‌ای طی 17سال آینده تکمیل شود، سهم قابل‌توجهی از سفرهای درون‌شهری و تهران - حومه در چشم‌انداز 1420 را شبکه ریلی پوشش خواهد داد. با‌این‌حال از آنجا که برآوردهای دقیق از حجم تقاضای سفر میان پایتخت و شهرهای اقماری در سال‌های آتی وجود ندارد، نمی‌توان سهم دقیق ریل از کل سفرهای مجموعه شهری تهران پس از تکمیل شبکه را تخمین زد.
اکسپرس هشتگرد - پیشوا
خط اکسپرس ریلی موسوم به «A» با 140کیلومتر طول و 30 ایستگاه طراحی شده است که از شمال غرب تا جنوب شرق تهران امتداد دارد و در واقع یک خط قطری است که به ساکنان حومه تهران اعم از ورامین، پیشوا و پاکدشت در جنوب شرق و شهر جدید هشتگرد، گلشهر، محمدشهر و کرج در استان مجاور غربی تهران (البرز) خدمات می‌دهد. مسیر این خط در داخل تهران نیز شامل اتمسفر، گرمدره، چیتگر، صادقیه، باقرخان، انقلاب، مهدیه، راه‌آهن، پایانه جنوب، جوانمرد قصاب و شهرری است و در واقع در این محدوده‌ها ایستگاه پیش‌بینی شده است. به این ترتیب می‌توان به اختصار این خط را «هشتگرد - پیشوا» نامید.
خط اکسپرس «A» در داخل محدوده شهری تهران در 13 نقطه با خطوط یازده‌گانه متروی پایتخت امکان تبادل مسافر خواهد داشت و در دو نقطه نیز با خطوط قطار حومه‌ای و اکسپرس ایستگاه مشترک دارد. به بیان دقیق‌تر، به جز خط پنج متروی تهران، امکان تبادل مسافر میان خط حومه‌ای A با همه خطوط متروی فعلی و آتی پایتخت وجود دارد؛ ضمن اینکه امکان تبادل مسافر با خطوط حومه‌ای تهران - پرند، تهران - هشتگرد و تهران - پیشوا نیز در طراحی اولیه پیش‌بینی شده است.
اکسپرس رودهن - اندیشه
دومین خط تندروی حومه‌ای در طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران موسم به خط «B» را می‌توان با عنوان خط «رودهن - اندیشه» خواند. این خط 106 کیلومتری ضمن برخورداری از 27 ایستگاه در طول مسیری که در محور شرقی - غربی میانه پایتخت طی می‌کند، در 13 ایستگاه امکان تبادل مسافر با خطوط متروی تهران خواهد داشت و در سه ایستگاه نیز با خطوط قطار حومه‌ای تهران - هشتگرد و اکسپرس A، تقاطع دارد. اتصال خط B با مترو نیز به نحوی پیش‌بینی شده که تمام خطوط مترو به جز خط پنج را پوشش می‌دهد.
خط B مناطق حومه‌ای جنوب غرب تهران مانند شهرهای ملارد، اندیشه، شهریار، باغستان، قدس و شهرک دانش را با عبور از مناطق 21، 9، 2، 4 و 8 تهران به شهرهای جاجرود، پردیس، بومهن و رودهن متصل می‌کند. این خط در قطعه 55کیلومتری خود داخل حریم پایتخت، از پهنه‌های مهمی مثل میدان آزادی، صادقیه، بزرگراه اشرفی اصفهانی، برج میلاد، بزرگراه شهید همت، پارک پلیس، حکیمیه و بزرگراه شهید یاسینی عبور می‌کند و در نهایت پیش از اینکه وارد جاده دماوند و جاجرود شود و به سمت رودهن ادامه مسیر دهد، امکان تبادل مسافر در پایانه جدید شرق را نیز فراهم می‌کند. به این ترتیب بخشی از خلأ جدی پایانه جدید شرق با احداث خط اکسپرس B برطرف خواهد شد.
تعداد ناوگان لازم برای هر دو خط اکسپرس نیز در طرح پیشنهادی، 100 رام پیش‌بینی شده است. تفاوت اصلی مترو و خطوط اکسپرس در فناوری پشتیبان از سرعت سیر بالا و توقف‌های کمتر در خطوط تندرو است. به این ترتیب که در مترو به طور میانگین هر یک کیلومتر، یک ایستگاه تعبیه می‌شود، اما در خطوط اکسپرس این مسافت به هر چهار تا پنج کیلومتر تغییر می‌کند. سرعت حرکت قطارهای اکسپرس نیز عموما بین 120 تا 160کیلومتر بر ساعت است.
قطار اختصاصی برای پرندنشین‌ها
آمار جمعیت پرندنشین‌ها طی حدود یک دهه دو برابر شده است. درحالی‌که بر اساس سرشماری سال 95 جمعیت پرند 98هزار نفر اعلام شده بود، سال گذشته سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان تهران برآورد جدیدی از جمعیت این شهر جدید که به پایتخت مسکن مهر ایران نیز شهرت دارد ارائه کرد و معلوم شد جمعیت این شهر به 213هزار نفر رسیده است. گذشته از اینکه چشم‌انداز جمعیت‌پذیری پرند بیش از دو برابر این مقدار است، اما ظرفیت موجود مُدهای نقلیه عمومی پاسخگوی نیاز حمل‌ونقلی همین جمعیت موجود هم نیست. مهم‌ترین گزاره پشتیبان از این واقعیت، آماری است که پلیس راهور شش ماه قبل از وضعیت سفرهای تهران - حومه ارائه کرد. این آمار حاکی است روزانه حدود یک‌میلیون و 600هزار خودرو از حومه غربی وارد تهران می‌شود و یک‌میلیون دستگاه خودرو نیز شب هنگام از محدوده پایتخت خارج می‌شود. بنابراین برآورد می‌شود دست‌کم یک‌میلیون سفر روزانه خودرویی از حومه غربی به تهران صورت می‌گیرد.
هرچند داده تفکیکی از تعداد مسافران روزانه ساکن کرج، شهریار، پرند، ورامین، پاکدشت و قیامدشت به مقصد پایتخت وجود ندارد، اما ناگفته پیداست که بخش قابل‌توجهی از ساکنان شهرهای جدید به‌ویژه پرند را شهروندانی تشکیل می‌دهند که ناگزیر به سفرهای روزانه شغلی و تحصیلی به پایتخت هستند، اما به دلیل جهش چندباره قیمت مسکن طی هشت سال اخیر، امکان تامین مسکن در تهران حتی به صورت استیجاری را از دست داده‌اند. شهرهایی نظیر شهریار، ورامین و کرج دسترسی به مراتب بیشتری به امکانات ضروری شهرنشینی دارند و فرصت شغلی در آنها به مراتب بیشتر است؛ اما پرند و بسیاری دیگر از شهرهای جدید، از ابتدا با هدف پوشش سکونت جمعیت سرریز شهرهای مادر احداث شدند.
به هر روی تشخیص سیاستگذاران حمل‌ونقل در جریان بازنگری طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران این بوده که تنها خطوط ریلی تندرو (اکسپرس) برای پوشش سفرهای روزانه حومه‌نشین‌ها به شهر مادر و بالعکس، کفایت نمی‌کند و در این بین پرند به عنوان مبداء بخش قابل‌توجهی از سفرهای روزانه به تهران، باید دسترسی بیشتری به مُدهای حمل‌ونقل عمومی داشته باشد. از این رو قطار حومه‌ای دو خطه و اختصاصی تهران - پرند را پیش‌بینی کرده است که در صورت طی مراحل نهایی تصویب، قرار است در حریم راه‌آهن تهران - اهواز در منطقه 17 احداث شود.
این خط به طول 60 کیلومتر و با برخورداری از 11ایستگاه، از مبداء پرند آغاز شده و در مسیر خود از رباط کریم، نصیرشهر، گلستان، اسلامشهر، آزادگان و سه‌راه آذری عبور می‌کند و در نهایت به ایستگاه راه‌آهن تهران می‌رسد.
پرند البته همین حالا از مُد قطار حومه‌ای برخوردار است، اما ازدحام مسافران داخل قطارها در کنار آمار بالای سفر با خودروی شخصی در مبادی ورودی غربی پایتخت، دو نشانه از ناکافی بودن ظرفیت موجود است. از طرفی ظرفیت تردد قطار حومه‌ای در ریل موجود نیز محدود است. از این رو طرح جامع حمل‌ونقل با در نظر گرفتن روند رو به رشد جمعیت پرند تا افق 1420، این خط قطار حومه‌ای را در شبکه راه‌آهن پیش‌بینی کرده است که ظرفیت تبادل مسافر با خطوط یک، سه، هشت و 11 مترو را خواهد داشت؛ با خط اکسپرس A تقاطع دارد و در نهایت با خطوط قطار حومه‌ای تهران - پیشوا و تهران - هشتگرد نیز در صورت تشخیص ضرورت، می‌تواند مسافر مبادله کند.
اهمیت این خط به ماهیت «اختصاصی» آن است. در حمل‌ونقل مختلط، برخی از قطارها ممکن است کند یا بسیار سنگین باشند که روی سرعت سیر آنها اثرگذار است؛ یا اینکه برخی قطارها در ایستگاه‌های کوچک نیز توقف کنند، درحالی‌که برخی دیگر از قطار ممکن است سریع‌السیر با حداقل توقف باشند. این اختلاف سرعت بین قطارها باعث محدودشدن و کاهش ظرفیت حتی در مسیرهای دوخطه می‌شود. از این رو احداث یک خط ویژه و اختصاصی راه‌آهن حومه‌ای برای پرند، پاسخ درخوری است به نیاز حمل‌ونقلی فعلی و آتی در این مسیر.
نسخه پرند برای هشتگرد و پیشوا
به گزارش «دنیای اقتصاد»، نسخه توسعه قطار حومه‌ای برای پرندنشین‌ها با احداث مسیر دو خطه اختصاصی در صورت تصویب نهایی طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران به شکل فعلی، قرار است برای دو مسیر تهران - پیشوا و تهران - هشتگرد نیز پیاده شود. خط پیشوا به طول 53کیلومتر با 11 ایستگاه، در حریم راه‌آهن تهران - مشهد اجرا خواهد شد و ظرفیت تبادل مسافر با خطوط یک، سه، شش، هشت و 11 متروی تهران، اکسپرس A و قطار حومه‌ای پرند و هشتگرد را دارد. این خط از مبداء پیشوا آغاز می‌شود و با عبور از ورامین، شهرری، جوانمرد قصاب و پایانه جنوب در نهایت به ایستگاه راه‌آهن می‌رسد.
راه‌آهن دو خطه هشتگرد نیز 75 کیلومتر طول و 12ایستگاه در طول مسیر دارد و در حریم راه‌آهن تهران - تبریز اجرا خواهد شد. قطار حومه‌ای هشتگرد با عبور از شهرهای کمال‌شهر، مهرشهر، محمدشهر، کرج، گرمدره و شهرقدس در نهایت به سه‌راه آذری و سپس ایستگاه راه‌آهن تهران می‌رسد.
شبکه 480کیلومتری مترو
در نسخه بازنگری شده طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک برای محدوده درون‌شهری نیز 11 خط مترو پیش‌بینی شده که جزئیات آن طی چند سال اخیر منتشر و حتی برخی از خطوط چهارگانه جدید کلنگ‌زنی یا تفاهمنامه احداث آنها امضا شد. بر اساس این سند که پیش از تصویب نهایی، در اختیار گروه حمل‌ونقل «دنیای اقتصاد» قرار گرفته است، حومه از شبکه متروی تهران نیز سهمی حدود یک‌پنجم دارد؛ طوری که 91کیلومتر از مجموع 480کیلومتر خط پیش‌بینی شده در شبکه متروی مجموعه شهری تهران، از نوع حومه‌ای خواهد بود. این چشم‌انداز نشان می‌دهد برنامه‌ای برای احداث خطوط جدید متروی حومه در پیوستگی با شبکه مترو پایتخت، در سند مذکور پیش‌بینی نشده است؛ چراکه 91کیلومتر مذکور شامل طول خطوط احداث شده پرند و کرج (گلشهر) است. گویا ناکامی‌های پی در پی در احداث متروی شهرهای اقماری تهران نظیر پردیس طی بیش از یک دهه گذشته، سبب شده دست‌کم در این بخش از نسخه بازنگری شده طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک، از هدفگذاری دور از واقعیت که تناسبی با محدودیت‌های مالی موجود ندارد، پرهیز شود.
این طرح در بخش ریلی، دو خط تراموا (قطار سبک شهری) نیز پیش‌بینی کرده است؛ یکی به طول 24کیلومتر در محور پایانه جدید شرق تا پایانه آزادی و دیگری به طول 30کیلومتر در مسیر جنت‌آباد جنوبی تا لویزان. با این حال از آنجا که اصل پروژه تراموا بدون تصویب شورای شهر تهران قابلیت عملیاتی ندارد و کمیسیون مربوطه در شورا با این پروژه مخالف است، بعید به نظر می‌رسد که این بخش نیز در کوتاه‌مدت، ماهیت اجرایی پیدا کند.
حمل‌ونقل بدون سند بالادست؟
به گزارش «دنیای اقتصاد»، تلاش شهرداری تهران برای تصویب نهایی نسخه جدید طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران در شورای عالی هماهنگی ترافیک کشور ناکام ماند؛ چراکه شورای شهر تهران خود را ذی‌حق می‌داند که پیش از بررسی نهایی این طرح در شورای عالی، آن را بررسی و تصویب کند. مدیران شهری در ماه‌های گذشته اصرار داشتند که شورای شهر تهران باید طرح جامع را تایید کند و نه تصویب. با این حال پارلمان شهری با تصویب طرحی در اوایل ماه جاری، شهرداری تهران را ملزم کرده که نسخه جدید طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک تهران را قبل از طرح در نهاد تصویب‌کننده، یعنی شورای عالی ترافیک، به شورای شهر تهران ارائه کند.
با این اختلاف‌ها معلوم نیست فرآیند تصویب نهایی سند بالادست حمل‌ونقل چقدر به طول می‌انجامد؛ اما فرصت اندک است؛ چراکه افق طرح ملاک عمل فعلی سال 1404 بوده و امکان اتخاذ تصمیمات توسعه‌ای بدون این سند وجود ندارد. گذشته از این، به‌رغم توجه به تقاضای سفر حومه‌نشین‌ها در نسخه پیشنهادی جدید این طرح، تامین مالی خطوط حومه‌ای همچنان محل سوال است و مادامی که به این سوال پاسخ روشنی داده نشود، تضمینی وجود ندارد که چشم‌انداز 1420 مشابه آنچه در این سند ترسیم شده است، محقق شود.