ضرورت گذار از میراث‌داری سنتی به شبکه‌های نوآوری شهری

بازار آریا - علیرضا پویا نسب* شهر تاریخی اصفهان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قطب‌های فرهنگی، تاریخی و اقتصادی ایران، همواره به دلیل میراث غنی و صنایع‌دستی منحصربه‌فرد خود که بر اساس خوشه‌های سنتی و تمرکز جغرافیایی فعالیت‌های اقتصادی شکل‌گرفته‌اند، شناخته‌شده است.
این شهر، که نمونه‌ای برجسته از اقتصادهای خوشه‌ای مبتنی بر مجاورت فیزیکی محسوب می‌شود، امروزه با بحران‌های پیچیده‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند که ماهیت آن‌ها فراتر از مدیریت شهری سنتی است. پارادوکس اصلی اصفهان در این است که چگونه میراث داری سنتی در یک‌طرف و بحران‌های شدید سلامت عمومی و محیط‌زیست مدرن در طرف دیگر، بقای شهری را تهدید می‌کنند.
تحلیل‌های دقیق علمی نشان می‌دهند که چالش‌های اصفهان دیگر محدود به مشکلات زیرساختی نیستند، بلکه مستقیماً بر سلامت و طول عمر شهروندان تأثیر می‌گذارند. در چنین محیطی، حل مسئله نیازمند نگرشی نوآورانه است که فراتر از مدیریت روزمره عمل کند و از چارچوب‌های نوین توسعه شهری، به‌ویژه مفاهیم مرتبط با «عوامل خارجی شبکه‌ای» استفاده کند. این مفاهیم بر اهمیت ارتباطات، فناوری و نوآوری فرا منطقه‌ای برای رفع موانع توسعه تأکیددارند.
آلودگی هوا در اصفهان نه یک معضل فصلی، بلکه یک تهدید ساختاری است که مستقیماً ریسک ابتلا و وخامت بیماری‌های قلبی و عروقی را افزایش می‌دهد. نتایج مطالعه CAPACITY (ارتباط آلودگی هوا با بستری شدن و مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی عروقی و تنفسی)، که داده‌های 792 بیمار ایرانی بستری‌شده در دو بیمارستان اصفهان بین مارس 2011 تا مارس 2012 را مورد تحلیل قرار داده است، این ارتباط را به‌وضوح مستند می‌کند.
این مطالعه یک یافته کلیدی را اثبات کرد که ارتباط مستقیم بین غلظت ذرات معلق کمتر از 2.5 میکرومتر (PM2.5) در طول 24 ساعت پیش از بستری شدن هر بیمار با افزایش شاخص‌های حیاتی فشارخون. تحلیل‌ها نشان داد که افزایش غلظت PM2.5، نه‌تنها به افزایش فشارخون سیستولیک (SBP)، بلکه به افزایش فشارخون دیاستولیک (DBP) و فشار شریانی متوسط (MAP) منجر می‌شود. این شاخص‌ها نشان‌دهنده افزایش مقاومت عروقی و فشار کاری قلب هستند که ریسک وقوع حوادث حاد قلبی و سکته را به‌طور فوری افزایش می‌دهد.
این یافته علمی بر این واقعیت تأکید دارد که آلودگی هوا در اصفهان صرفاً یک مشکل مزمن نیست که کیفیت زندگی را کاهش دهد، بلکه یک عامل خطر حاد و فوری است. بیمارانی که به دلیل مشکلات قلبی یا تنفسی در این دو بیمارستان بستری شدند، اغلب تحت تأثیر نوسانات کوتاه‌مدت و شدید آلودگی قرارگرفته‌اند. این مکانیسم علت و معلولی که آلودگی را مستقیماً به وخامت حال بیماران مرتبط می‌کند، لزوم مدیریت بلادرنگ کیفیت هوا و استفاده از راه‌حل‌های شهر هوشمند (Smart City solutions) برای هشدار دهی پیشرفته و اقدامات حفاظتی فوری را برجسته می‌سازد.
در کنار محرک محیطی (آلودگی هوا)، شهر اصفهان با یک اپیدمی خاموش در مدیریت بیماری‌های مزمن روبروست. مطالعه‌ای مقطعی که در سال 2015 بر روی جامعه‌ای شامل معلمان، کارکنان و دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (IUMS) انجام شد، ارقام نگران‌کننده‌ای را در مورد شیوع، آگاهی، درمان و کنترل فشارخون بالا ارائه داد.
از مجموع 1317 شرکت‌کننده در این نظرسنجی، نرخ شیوع فشارخون بالا 17.5٪ بود (معادل 231 نفر). آنچه بیش از شیوع اهمیت دارد، مدیریت پس از تشخیص است: تنها 54.5٪ از این بیماران از ابتلای خود به فشارخون آگاه بودند (126 نفر از 231 نفر). این شکاف آگاهی، یک مانع جدی در مسیر پیشگیری و درمان مؤثر است.

علاوه بر این، از میان کسانی که آگاه بودند، 62.7٪ تحت درمان با داروهای کاهش‌دهنده فشارخون قرار داشتند. اما نقطه‌ضعف حیاتی در نرخ کنترل مشاهده شد؛ تنها 51.9٪ از افراد تحت درمان موفق به کنترل بیماری خود (حفظ فشارخون زیر 140/90 mmHg) شده بودند. عوامل خطر مرتبط با فشارخون بالا در این مطالعه، شامل موقعیت‌سازمانی، سن، شاخص توده بدنی (BMI)، سطح تحصیلات، سابقه سیگار کشیدن و دیابت بودند.
نتیجه‌گیری محققین این مطالعه حاکی از آن بود که درصد مبتلایان به فشارخون بالا که از بیماری خودآگاه، تحت درمان و دارای بیماری کنترل‌شده بودند، در نمونه IUMS «به طرز غیرقابل‌قبولی پایین» بود. این نتیجه در یک جامعه هدف با سطح تحصیلات و دسترسی بالاتر به خدمات بهداشتی (جامعه دانشگاه علوم پزشکی) به‌دست‌آمده است. این امر نشان می‌دهد که بحران سلامت عمومی در سطح کلان‌شهر اصفهان، احتمالاً بسیار شدیدتر است و نشان‌دهنده شکست در زیرساخت‌های پایش سلامت، آموزش عمومی و اجرای دقیق پروتکل‌های درمانی است.
حل بحران‌های دوگانه اصفهان آلودگی محیطی و ضعف در کنترل بیماری‌های مزمن نیازمند بازنگری در مدل توسعه شهری است. چارچوب‌های نظری پیشرفته درزمینهٔ نوآوری شهری، دو مفهوم کلیدی را مطرح می‌کنند عوامل خارجی خوشه‌ای (Agglomeration Externalities) و عوامل خارجی شبکه‌ای شهری (Urban Network Externalities).
عوامل خارجی خوشه‌ای بر منافع ناشی از تمرکز جغرافیایی فعالیت‌های اقتصادی تأکیددارند. این مدل سنتی، همان چیزی است که به اصفهان قدرت تاریخی خود را بخشیده است (مانند تمرکز بازار و صنایع‌دستی در یک محدوده جغرافیایی). در مقابل، عوامل خارجی شبکه‌ای، منافعی هستند که از طریق ارتباطات پیشرفته، تخصصی شدن، فناوری اطلاعات و همکاری‌های بین منطقه‌ای ایجاد می‌شوند. این منافع، محدود به فاصله جغرافیایی نیستند.
تکیه صرف بر خوشه‌های جغرافیایی سنتی (Agglomeration Externalities) دیگر برای مقابله با چالش‌های مدرنی چون PM2.5 کافی نیست. ذرات معلق، مرزهای جغرافیایی شهر را نادیده می‌گیرند و منابع تولید آن‌ها (اغلب صنایع قدیمی یا ترافیک) می‌توانند در فواصل دورتر قرار داشته باشند. بنابراین، حل مشکلات پیچیده مدرن، مستلزم استفاده از «عوامل خارجی شبکه‌ای» است.
این بدان معناست که اصفهان باید تمرکز خود را از نزدیکی فیزیکی (Proximity) به اتصال شبکه‌ای (Connectivity) منتقل کند. شهر باید بتواند با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT)، داده‌های سلامت و داده‌های محیط‌زیست را در سطح ملی و بین‌المللی به اشتراک بگذارد و با مراکز داده، شرکت‌های فناوری سلامت (Health-Tech) و دانشگاه‌های پیشرو برای توسعه سیستم‌های پایش و مداخله سریع ارتباط برقرار کند.
یکی از راه‌های کلیدی برای ایجاد «عوامل خارجی شبکه‌ای»، توسعه خوشه‌های خدمات مولد است. مطالعات نشان می‌دهند که تمرکز این خدمات (مانند تحقیق و توسعه، فناوری اطلاعات، خدمات مالی تخصصی) به‌عنوان کاتالیزور برای پیشرفت فناوری شهری عمل می‌کند و توانایی شهرها را برای نوآوری به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌دهد.
برای مبارزه با بحران‌های موجود، اصفهان باید برنامه خود را برای ایجاد «خوشه‌های خدمات مولد» در حوزه سلامت هوشمند و محیط‌زیست آغاز کند. در شهر باید هاب‌هایی را ایجاد کرد که به‌صورت تخصصی بر تولید سنسورهای با دقت بالا برای پایش PM2.5، توسعه فناوری‌های فیلتراسیون صنعتی و شهری، و مدل‌سازی پیش‌بینی آلودگی متمرکز باشند. این تمرکز به دستیابی سریع به عمق دانش و تولید فناوری‌های محیط‌زیستی بومی کمک می‌کند.
بحران اصفهان یک پدیده چندوجهی است (آلودگی + فشارخون). بنابراین، باید خوشه‌هایی ایجاد شوند که داده‌های سلامت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (IUMS) را با شرکت‌های نرم‌افزاری، هوش مصنوعی (AI) و مخابرات ترکیب کنند. هدف این خوشه‌های متنوع، توسعه اپلیکیشن‌های هشدار آلودگی شخصی‌سازی‌شده، سیستم‌های پایش فشارخون از راه دور و ابزارهای ارزیابی ریسک قلبی است. این تنوع، نوآوری‌های بین‌رشته‌ای لازم برای حل مشکلات هم‌افزا را تضمین می‌کند.
شواهد علمی حاکی از یک شکاف جدی است سیاست‌های محیط‌زیستی و سلامت اصفهان در عمل از یکدیگر مجزا عمل کرده‌اند، درحالی‌که داده‌ها نشان‌دهنده یک ارتباط فوری و حیاتی بین PM2.5 و فشارخون است. استراتژی آینده باید بر اساس تشکیل یک «شبکه نوآوری سلامت و محیط‌زیست» متمرکز باشد. این شبکه باید مسئولیت جمع‌آوری و تحلیل بلادرنگ داده‌های بستری بیماران مرتبط با آلودگی و نرخ‌های کنترل بیماری‌های مزمن را بر عهده بگیرد تا این اطلاعات را به‌صورت پویا به نهادهای سیاست‌گذار شهری منتقل کند. تنها از طریق شبکه‌سازی نوآورانه (Urban Network Externalities) است که می‌توان نرخ‌های «غیرقابل‌قبول» آمار سلامت را بهبود بخشید.
بخش قابل‌توجهی از آلودگی اصفهان به صنایع قدیمی و زیرساخت‌های حمل‌ونقل ناکارآمد مرتبط است. اتکا به مدل توسعه مبتنی بر «عوامل خارجی خوشه‌ای» در این بخش‌ها، آسیب‌های زیست‌محیطی را تشدید کرده است. گذار به سمت «عوامل خارجی شبکه‌ای» و خوشه‌های خدمات مولد به معنای کاهش وابستگی به صنایع آلاینده و حرکت قاطعانه به سمت اقتصاد دانش‌بنیان و خدمات مبتنی بر فناوری است. این تحول نه‌تنها پویایی اقتصادی شهر را تقویت می‌کند، بلکه با کاهش انتشار PM2.5، مستقیماً به بهبود شاخص‌های SBP و DBP و درنهایت، حفظ جان شهروندان می‌انجامد.
اصفهان: انتخاب بین میراث و آینده
اصفهان در حال حاضر با یک دوگانگی زیانبار روبروست: از یک‌سو، آسیب‌پذیری شدید و فوری در برابر آلودگی‌های محیط‌زیستی که مستقیماً شاخص‌های فشارخون را تشدید می‌کند ، و از سوی دیگر، شکست سامانمند در مدیریت و کنترل بیماری‌های مزمن که منجر به نرخ‌های «غیرقابل‌قبول» در جامعه می‌شود. تکیه‌بر مدل‌های توسعه سنتی و تمرکز صرف بر میراث تاریخی، بدون توجه به‌ضرورت نوآوری فناورانه و شبکه‌ای، این دو بحران را تشدید خواهد کرد.
برای تضمین سلامت عمومی و بقای طولانی‌مدت شهر، اصفهان باید به‌طور فعالانه از تکیه‌بر اقتصاد «خوشه‌ای سنتی» عبور کند و «عوامل خارجی شبکه‌ای شهری» را به‌عنوان موتور محرکه جدید خود تعریف و ایجاد نماید. 
گذار اصفهان به یک شهر نوآور و شبکه محور، دیگر صرفاً یک انتخاب برای رقابت اقتصادی در سطح منطقه نیست، بلکه یک ضرورت حیاتی برای حفظ سلامت شهروندان و کاهش نرخ‌های غیرقابل‌قبول بیماری‌های مزمن است. آینده اصفهان باید در تقاطع فناوری، محیط‌زیست و سلامت تعریف شود. این تنها راهی است که میراث جهانی این شهر می‌تواند از سایه ذرات معلق PM2.5 و اپیدمی خاموش فشارخون خارج‌شده و به بقای خود به‌عنوان یک شهر مدرن و پویا ادامه دهد. اقدامات پیشگیرانه مبتنی بر داده‌های علمی، وظیفه اصلی سیاست‌گذاران در دهه پیش رو است.
* روزنامه‌نگار