بازار آریا - رحمن قهرمانپور* پایان رای‌گیری برای بازگرداندن مکانیسم ماشه در شورای امنیت یک گام جدی و به یک تعبیر گام نهایی حقوقی برای بازگرداندن تحریم‌های تعلیق‌شده به واسطه برجام یا همان برنامه جامع اقدام مشترک خواهد بود. هرچند روی کاغذ این احتمال وجود دارد که در مجمع عمومی سازمان ملل اتفاقی رخ دهد و ایران و اروپا به توافقی برسند، اما مواضع سخت‌گیرانه اروپا و آمریکا نشان می‌دهد که آنها فعلا به‌دنبال فعال کردن مکانیسم ماشه هستند. اما سوال اصلی این است که این اقدام آنها با چه هدفی صورت گرفته است؟
شاید در نگاه اول گزینه برخورد نظامی محتمل‌ترین گزینه باشد، اما در عین حال آمریکایی‌ها بر این باورند که اگر مکانیسم ماشه فعال شود و تحریم‌ها برگردند، فشار دیپلماتیک در چارچوب دیپلماسی اجبار بر ایران افزایش خواهد یافت و در آن صورت ایران بیشتر از گذشته مایل به مذاکره خواهد بود. اما شاید این نگاه رایج در واشنگتن با توجه به تجربه بیست سال گذشته، نگاه خوش‌بینانه‌ای باشد. حداقل اینکه در کوتاه‌مدت بعید است که ایران تحت فشار بازگشت تحریم‌ها به توافقی که مطلوب آمریکا و اروپا است، تن دهد.
آخرین ابزار ایران استفاده از برگ برنده همکاری‌های فنی با آژانس و پذیرش بازرسی‌ها بود. اما به‌دلیل اینکه توافق ایران و رافائل گروسی دارای زمان‌بندی مشخص و معینی نبود، اروپایی‌ها از آن استقبال نکردند و اعلام کردند که شرایط آنها تامین نشده است. اکنون باید دید که بعد از فعال‌سازی مکانیسم ماشه چه اتفاقی خواهد افتاد؟ البته فراموش نکنیم که بعد از رای گیری شورای امنیت، بلافاصله تحریم‌ها باز نخواهند گشت، بلکه در چارچوب زمانی تعیین شده در گذشته، در 6 مهر این تحریم‌ها حالت اجرایی خواهند گرفت.
ارائه طرح جدید از سوی عراقچی به تروئیکای اروپایی نشان داد که ایران همچنان می‌کوشد در روزهای آخر مانع بازگشت مکانیسم ماشه شود. مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، از این طرح استقبال کرد؛ اما گفت که مورد اجماع در داخل حاکمیت نیست. این امر نشان می‌دهد که بی‌اعتمادی بین دو طرف یعنی ایران و غرب همچنان اصلی‌ترین مانع بر سر راه توافق است و از آنجا که حل مساله بی‌اعتمادی زمان‌بر است، بنابراین کار برای دیپلماسی در روزهای آینده به مراتب سخت‌تر خواهد شد. از سوی دیگر آنچه گره مکانیسم ماشه را کورتر کرده، این است که ایران باید همزمان با اروپا با آمریکا هم مذاکره کند و به یک نتیجه مشخص دست پیدا کند.
در این میان حمله آمریکا و اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران ضلع سومی به این توافق اضافه کرده که همانا آژانس است. بنابراین هر سه ضلع موضوع به نوعی به هم ارتباط دارند و بنابراین به تعبیر ریاضی، ایران باید تلاش کند که یک معادله سه‌مجهولی را حل کند.
به هر حال باید منتظر بمانیم و ببینیم که آیا در مجمع عمومی سالانه سازمان ملل در نیویورک، ایران می‌تواند از ظرفیت دیپلماسی در سطوح بالا و در سطح ریاست‌جمهوری برای گشودن گره مکانیسم ماشه استفاده کند یا نه؟
هر چند اروپایی‌ها و حتی آمریکا ادعا می‌کنند که فعال‌سازی مکانیسم ماشه پایان مسیر دیپلماتیک نیست، اما به نظر می‌رسد که حداقل از بعد سیاست داخلی در ایران کار به مراتب سخت‌تر خواهد شد. اجماع نصف و نیمه و حداقلی که در مورد توافق با آمریکا و اروپا وجود داشت، با بازگشت مکانیسم ماشه باز هم ضعیف‌تر خواهد شد و در نتیجه امکان رسیدن به یک توافق جامع آن‌گونه که مدنظر آمریکا و اروپا است، کاهش خواهد یافت.
از مدت‌ها قبل در ایران در بین عده‌ای از تصمیم‌گیران این باور وجود داشت که بازگشت مکانیسم ماشه و فعال‌سازی آن اثر مهمی نخواهد داشت؛ چراکه ایران زندگی زیر تحریم‌ها را یاد گرفته است. باید منتظر ماند و دید که آیا این گزاره در عمل هم اثبات خواهد شد یا نه؟ چراکه در سال‌های 90 و 91 هم برخی مسوولان معتقد بودند که رفتن پرونده ایران به شورای امنیت آخر دنیا نیست و اتفاق خاصی نخواهد افتاد. اما به هر حال تحریم‌ها اثرات خاص خود را گذاشتند. از طرف دیگر باید توجه کرد که اثرگذاری تحریم‌ها به مرور زمان بیشتر و بیشتر می‌شود، مخصوصا زمانی که تاب‌آوری یک نظام سیاسی و جامعه در برابر تحریم‌ها با گذشت زمان کمتر شده باشد. در چنین شرایطی اثرگذاری تحریم‌ها به مراتب بیشتر است.
تجربه دو دهه گذشته نشان می‌دهد که دور زدن تحریم‌ها می‌تواند فشار زیادی بر اقتصاد ایران وارد کند و شفافیت در اقتصاد را کاهش دهد. از سوی دیگر با توجه به شرایط منطقه‌ای و تنش فزاینده بین ایران و اسرائیل، این وضعیت یعنی بازگشت مکانیسم ماشه می‌تواند منجر به افزایش عدم قطعیت و ناامنی در فضای منطقه‌ای شود.
* پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل