بازار آریا - سیدمحمدرضا دادگستر* سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر در اکثر اوقات با این دغدغه مواجه هستند که چگونه باید بر بخش تحت تنظیم خود نظارت کنند، تخلفات را کشف نمایند، شرکت‌ها را به اجرای مقررات سوق دهند و هزینه عدم‌احترام به قوانین را افزایش دهند.
برای سال‌ها رویکرد غالب در این بخش، الگوی دستور و کنترل بوده است که از آن تحت عنوان تنظیم‌‌‌گری تجویزی یا تنظیم‌‌‌گری دستوری هم یاد می‌شود. سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر در این پارادایم متکی به استانداردها و جریمه‌‌‌های ثابت بودند، بدنه بوروکراتیک گسترده و پرهزینه‌‌‌ای داشتند و هدف آنها این بود که حداقل به‌‌‌لحاظ صوری و ظاهری، قوانین موجود رعایت شوند. اما با گذر زمان کاستی‌‌‌ها و شکست‌‌‌های رویکرد دستوری آشکار شد؛ از عدم‌انعطاف‌‌‌پذیری لازم در مواجهه با بخش‌‌‌های نوظهور مانند فناوری‌‌‌های مالی، هوش مصنوعی و زیست‌‌‌فناوری گرفته تا عدم‌حل واقعی مسائل تنظیم‌‌‌گران و ایجاد مانع پیش روی بازارها که جلوی نوآوری آنها را می‌گیرد. در چنین شرایطی وقوع بحران مالی 2008 باعث شد نوعی پارادایم شیفت در حوزه تنظیم‌‌‌گری رخ دهد. سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر در این بحران متوجه شدند که هنجارها و اصول سنتی آنها قادر نیست جلوی تخلفات پرهزینه و پیچیده موسسات مالی تحت‌‌‌نظارت را بگیرد. از این رو، به سراغ یک نسخه شفابخش رفتند: فناوری‌‌‌های تنظیم‌‌‌گری یا رگ‌‌‌تک.
رگ‌‌‌تک به کاربرد فناوری‌‌‌های نوظهور - به‌‌‌ویژه تحلیل داده، یادگیری ماشین، بلاک‌چین و رایانش ابری - با هدف افزایش کارآیی، اثربخشی و مقیاس‌‌‌پذیری فرآیندهای پایش و انطباق با مقررات سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر اشاره دارد. در بخش مالی، رگ‌‌‌تک عمدتا در حوزه‌‌‌هایی چون احراز هویت مشتری (KYC)، مبارزه با پول‌‌‌شویی (AML)، تحلیل تراکنش‌‌‌ها و گزارش‌‌‌دهی نظارتی به کار گرفته می‌شود.
تحقیقات متعدد نشان داده‌‌‌اند که این فناوری‌‌‌ها می‌توانند هم‌‌‌زمان با کاهش هزینه‌‌‌های انطباق تنظیم‌‌‌گرها با مقررات، ریسک خطا و تخلف را نیز کاهش دهند. در مطالعات انجام‌‌‌شده مشخص شده است که سرمایه‌گذاری نهادهای ناظر بر بخش مالی در حوزه رگ‌‌‌تک، منجر به بهبود دقت گزارش‌‌‌دهی و شفافیت مالی در بانک‌ها شده و به‌‌‌ویژه برای شرکت‌های کوچک، مزیت رقابتی ایجاد می‌کند. بازخوردهای خوبی که تنظیم‌‌‌گران از رگ‌‌‌تک گرفته‌‌‌اند آینده روشنی را برای این صنعت در جهان ترسیم کرده و به توسعه شتابان آن منجر شده است؛ به گونه‌‌‌ای که انتظار می‌رود حجم بازار جهانی رگ‌‌‌تک در سال 2027 به بیش از 20میلیارد دلار برسد.
فناوری تنظیم‌‌‌گری در رسانه
اگرچه اشاره شد که بحران مالی 2008 نقطه‌عطفی در استفاده تنظیم‌‌‌گرهای مالی از رگ‌‌‌تک بوده، اما دیگر بخش‌‌‌های تنظیم‌‌‌گری مانند رسانه، ارتباطات، رقابت و... نیز به‌‌‌سرعت متوجه ظرفیت‌‌‌ها و فرصت‌‌‌های رگ‌‌‌تک برای بهبود کارکردهای خود شدند و استفاده از آن را آغاز کردند. یکی از مهم‌ترین این بخش‌‌‌ها حوزه رسانه بوده است. در صنعت رسانه، رگ‌‌‌تک در حال ورود به موضوعاتی چون مدیریت حقوق مالکیت معنوی، تنظیم محتوای پلتفرم‌‌‌ها و شفافیت الگوریتمی است.
استفاده از بلاک‌چین برای ثبت و پیگیری حق نشر، و الگوریتم‌‌‌های کنترل محتوا در شبکه‌‌‌های اجتماعی، نمونه‌‌‌هایی از این کاربرد است. بریتانیا از جمله کشورهای پیشگام در این زمینه بوده که از ظرفیت قوانین جدید حوزه سیاستگذاری دیجیتال و رسانه در راستای تقویت رگ‌‌‌تک بهره برده است. طبق قانون ایمنی آنلاین (مصوب 2023) و قانون بازارهای دیجیتال (مصوب 2024)، پلتفرم‌‌‌ها موظف شده‌‌‌اند که گزارش‌‌‌های سالانه شفافیت منتشر کنند و آفکام می‌تواند کارزارهای ممیزی و بررسی الگوریتم‌‌‌ها را اجرا کند.
در چارچوب قانون ایمنی آنلاین، آفکام قوانین مشخصی برای محافظت از کودکان وضع کرده است که جز با استفاده از فناوری امکان اجرای آنها وجود ندارد؛ مانند پالایش محتواهای صریح جنسی، خودآسیب‌گر و تراژیک و تنظیم الگوریتم‌‌‌ها بر اساس سن جهت کاهش مواجهه کودکان با مطالب مضر. همچنین آفکام مشوق استفاده از روش هش‌‌‌مچینگ برای حذف سریع تصاویر سوءاستفاده بوده و این روش‌ها را از طریق رگ‌‌‌تک و همکاری بین پلتفرم‌‌‌ها اجرا می‌کند.
فناوری تنظیم‌‌‌گری در حمل‌‌‌ونقل
بخش دیگری که استفاده فراوانی از رگ‌‌‌تک برده است حمل‌‌‌ونقل است. بخش حمل‌‌‌ونقل همواره با ریسک هزینه‌‌‌های بالای تصادفات و حوادث ایمنی مواجه بوده و از این منظر روی آوردن آن به رگ‌‌‌تک نه صرفا یک مسیر مقرون‌‌‌به‌‌‌صرفه‌‌‌تر تنظیم‌‌‌گری بلکه ناشی از ضرورت‌‌‌های حیاتی بوده است. صنعت حمل‌‌‌ونقل درحال‌حاضر در یک گذار انقلابی قرار دارد. با افزایش پیچیدگی شبکه‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل - که ناشی از رشد حمل‌‌‌ونقل هوشمند، لجستیک تجارت الکترونیک، وسایل نقلیه خودران و پلتفرم‌‌‌های دیجیتال است -روش‌های سنتی نظارت و تنظیم‌‌‌گری کارآیی خود را از دست داده‌‌‌اند. راه‌‌‌حل‌‌‌های رگ‌‌‌تک با بهره‌‌‌گیری از تحلیل آنی داده‌‌‌ها، هوش مصنوعی، یادگیری ماشین بلاک‌چین و اینترنت اشیا امکان نظارت موثرتر و پاسخ‌‌‌گوتر را برای تنظیم‌‌‌گران فراهم می‌‌‌سازند. بانک جهانی نیز بر اهمیت زیرساخت دیجیتال در تنظیم‌‌‌گری تاکید کرده و اعلام داشته که سامانه‌‌‌های خودکار می‌توانند هزینه‌‌‌های رعایت مقررات در بخش حمل‌‌‌ونقل را تا 40درصد کاهش داده و در‌عین‌حال، اثربخشی نظارت را افزایش دهند. در حوزه مدیریت ترافیک شهری، اداره حمل‌‌‌ونقل سنگاپور(LTA) با اجرای سامانه عوارض‌‌‌گیری الکترونیکی(ERP) جزو سازمان‌های پیشرو بوده است.
این سامانه با نصب دروازه‌‌‌های هوشمند در نقاط کلیدی شهر، به‌‌‌طور خودکار و بر اساس شرایط ترافیکی لحظه‌‌‌ای، موقعیت مکانی و زمان، هزینه تردد خودروها را محاسبه و اعمال می‌کند. ERP باعث کاهش 13درصدی حجم ترافیک در ساعات اوج و حدود 20درصدی میانگین زمان سفر شده است. نسل بعدی این سامانه که بر پایه موقعیت‌‌‌یابی ماهواره‌‌‌ای است، با دقت و انعطاف‌‌‌پذیری بیشتر در حال اجراست. در همین حال، سازمان حمل‌‌‌ونقل لندن(TfL) با تدوین چارچوب‌‌‌های جامع برای پلتفرم‌‌‌های تاکسی اینترنتی و جابه‌‌‌جایی خرد، و بهره‌‌‌گیری از APIها و توافق‌نامه‌‌‌های تبادل داده، بر رعایت استانداردهای ایمنی، محیط‌‌‌زیستی و شرایط کاری نظارت دارد. برای مثال، اوبر موظف است داده‌‌‌های سفرها و ساعات کاری رانندگان را به صورت ناشناس در اختیار TfL قرار دهد تا امکان ارزیابی ریسک‌‌‌ها و نظارت دقیق‌‌‌تر فراهم شود.
فناوری تنظیم‌‌‌گری در رقابت
در حوزه تنظیم‌‌‌گری رگ‌‌‌تک‌‌‌ها به ابزارهایی تبدیل شده‌‌‌اند که به سازمان‌های مسوول مقابله با انحصار کمک می‌کنند تا در بازارهای پیچیده و دیجیتال‌‌‌شده، رفتار ضدرقابتی را شناسایی، تحلیل و مهار کنند. با ظهور اقتصاد پلتفرمی، کلان‌‌‌داده‌‌‌ها، الگوریتم‌‌‌های قیمت‌گذاری خودکار، و انحصارهای پنهان، ابزارهای سنتی نظارت دیگر کفایت نمی‌‌‌کنند. رگ‌‌‌تک در این حوزه از فناوری‌‌‌هایی مانند هوش مصنوعی، یادگیری ماشین، کلان‌‌‌داده و تحلیل شبکه برای شناسایی رفتارهای تبانی، سوءاستفاده از سلطه بازار، ادغام‌‌‌های مشکوک و سیاست‌‌‌های قیمت‌گذاری تبعیض‌‌‌آمیز استفاده می‌کند. در ادامه به شماری از تجربه‌‌‌های موفق این حوزه پرداخته می‌شود. در‌عین‌حال باید توجه نمود که توسعه ابزارهای جدید به سرعت ادامه دارد و سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر خواهان ابزارهای فناورانه هرچه کارآمدتری هستند که به آنها اجازه دهد تا بهتر از گذشته از رقابت در بازارها حفاظت کنند.
در چین، اداره تنظیم بازار(SAMR) اخیرا استفاده از ابزارهای داده‌‌‌کاوی و نظارت دیجیتال را برای کنترل ادغام شرکت‌های فناوری و رفتارهای انحصاری افزایش داده است. در سال 2021، جریمه شرکت علی‌‌‌بابا به دلیل سوءاستفاده از سلطه بازار (مجبور کردن فروشندگان به استفاده انحصاری از پلتفرم) بخشی از راهبرد جدید نظارت دیجیتال SAMR بود که جزو موارد تاریخی و کم‌‌‌نظیر مقابله با تخلف یک شرکت در زیست‌‌‌بوم تنظیم‌‌‌گری رقابت چین بود. اداره تنظیم بازار همچنین از فناوری برای بررسی الگوریتم‌‌‌های امتیازدهی و اولویت‌‌‌دهی کالا در پلتفرم‌‌‌ها استفاده می‌کند تا تضمین کند این سازوکارها موجب تبعیض یا رقابت ناعادلانه نمی‌‌‌شوند.
تنظیم‌‌‌گر نمرد؛ از نو متولد شد!
سازمان‌های تنظیم‌‌‌گر در سال‌های اخیر زیر بار انتقادات فراوانی قرار داشتند و متهم می‌‌‌شدند که نهادهای بوروکراتیک عظیم و کندی هستند که صرفا بودجه عمومی را می‌‌‌بلعند و قادر نیستند که به ماموریت‌‌‌های خود عمل کنند. بسیاری از کاندیداهای انتخاباتی در کشورهای مختلف با این وعده به قدرت می‌‌‌رسیدند که در صورت انتخاب، اختیارات تنظیم‌‌‌گرها را کاهش داده یا حتی آنها را تعطیل خواهند کرد. در چنین وضعیتی فناوری‌‌‌های تنظیم‌‌‌گری پا به میدان گذاشتند.
رویاپردازی‌‌‌های اولیه در مورد این فناوری‌‌‌ها به آنها به‌‌‌مثابه جانشین‌‌‌های تنظیم‌‌‌گران خوش‌‌‌آمد می‌‌‌گفت. اما با گذشت زمان انتظارات و نگرش‌‌‌ها در مورد رگ‌‌‌تک تعدیل و اصلاح شد. امروزه به آنها به چشم مکمل‌‌‌ها و ابزارهای هوشمند تنظیم‌‌‌گری نگریسته می‌شود که به تنظیم‌‌‌گرها در راستای انجام تعهدات خود کمک می‌کنند و جلوی بسیاری از کژکارکردها و ناصافی‌‌‌های تنظیم‌‌‌گری را می‌‌‌گیرند. در این دنیای جدید، تنظیم‌‌‌گری به شکلی جدید دوباره خلق شده است و اکنون وظیفه متولیان این حوزه آن است که با پایش مستمر رگ‌‌‌تک، جلوی پیامدهای منفی آن را گرفته و هرچه بیشتر مزایای آن را تقویت کنند.
* دانشجوی دکتری سیاستگذاری عمومی دانشگاه تهران