بزرگنمايي:

بازار آریا - دکتر احمد شهنیایی، وکیل دادگستری و پژوهشگر حقوق مالی www.shahniaei.ir تعیین مالیات بر درآمد عملکرد، فرآیندی قانونی است که بر اساس اطلاعات و اقدامات متقابل مؤدی و سازمان امور مالیاتی صورت می‌گیرد. از آنجا که فرآیند و مبانی تعیین مالیات بر درآمد عملکرد، تاثیر مستقیمی بر وضع مالیاتی مؤدی دارد، در سلسله مطالبی، فرآیند و عناصر تعیین مالیات بر درآمد عملکرد را بر اساس قوانین و مقررات توضیح خواهم داد. در بخش نخست این مطالب، مفاهیم و عناصر اساسی در تعیین مالیات بر درآمد عملکرد بیان می‌شود.
1- مالیات بر درآمد عملکرد چیست
«مالیات بر درآمد عملکرد» یکی از منابع مالیاتی و مهم‌ترین آنها در ایران است. مالیات بر درآمد عملکرد، درباره درآمدی است که افراد مشمول مالیات (مؤدی) اعم از شخص حقیقی یا حقوقی در طول یک سال مالی در جریان فعالیت حرفه‌ای خود تحصیل می‌کنند و مکلف هستند مالیات مربوط به آن را به سازمان امور مالیاتی پرداخت کنند. مالیات بر درآمد عملکرد، از نظر قانونی متفاوت از سایر منابع مالیاتی درآمدی مثل مالیات بر درآمد حقوق، مالیات بر درآمد اجاره املاک و مالیات بر درآمد اتفاقی است. مؤدیان مالیات بر درآمد عملکرد، شامل اشخاص حقیقی صاحب مشاغل و همچنین اشخاص حقوقی هستند. با وجود برخی تفاوت‌ها، این دو گونه مالیاتی (مشاغل و اشخاص حقوقی) مبانی و عناصر مشترکی درباره تعیین مالیات بر درآمد عملکرد دارند.
2- فرمول کلی تعیین مالیات بر درآمد عملکرد
تعیین مالیات بر درآمد عملکرد هر مؤدی، از چهار عامل اصلی به دست می‌آید؛ 1-جمع درآمد سالانه مؤدی2- هزینه‌های قابل قبول مالیاتی3-معافیت‌های قانونی و 4- نرخ مالیاتی. در فرآیند تعیین مالیات، 1- ابتدا جمع درآمدهای سالانه مؤدی ناشی از فروش کالا و خدمات به اضافه سایر درآمدهای غیرعملیاتی (جمع درآمد مالیاتی) شناسایی می‌شود 2- سپس هزینه‌های قابل قبول مؤدی از جمع درآمدهای سالانه او کسر می‌شود تا «درآمد مشمول مالیات» به دست ‌آید و 3- در نهایت، درصد قانونی مشخصی بین 15 تا 25 درصد (نرخ مالیاتی) از درآمد مشمول مالیات، به عنوان مالیات بر درآمد عملکرد مؤدی تعیین می‌شود.
3- جمع درآمدهای مالیاتی مؤدی
عنصر اول در تعیین مالیات بر درآمد عملکرد، جمع درآمدهای مؤدی در طول یک سال مالیاتی است. جمع درآمد مالیات‌پذیر مؤدی، هم شامل درآمدهای عملیاتی (فروش کالا یا خدمت در جریان فعالیت مرسوم حرفه‌ای) و نیز درآمدهای غیرعملیاتی مؤدی می‌شود. مثلا چنانچه یک سردفتر اسناد رسمی، علاوه بر درآمد ناشی از خدمات دفترداری، با واگذاری امتیاز قانونی سردفتری خود، عایدی تحصیل کند، این عایدی غیرعملیاتی نیز جزو درآمد مالیاتی محسوب می‌شود. همچنین برای اینکه یک دریافتی، جزو درآمد مالیاتی قلمداد شود لازم نیست به صورت نقدی باشد و مطالباتی که در نتیجه معاملات نسیه برای مؤدی به دست می‌آید نیز جزو درآمد مالیاتی است. به صرف اینکه قرار باشد مبلغ فروش کالا یا خدمات توسط مؤدی در سال‌های بعد دریافت شود مانع از محاسبه آن به عنوان درآمد در همان سال مالی که معامله در آن واقع شده، نخواهد بود.
برخی دریافتی‌های مؤدی ماهیتا درآمد مالیاتی نیستند و اداره مالیاتی حق محاسبه آن به عنوان درآمد مالیاتی را ندارد؛ مثلا تسهیلات دریافتی مؤدی درآمد مالیاتی محسوب نمی‌شود. همچنین چنانچه مودی بابت خسارت وارده به اموال خود، غرامتی از شرکت بیمه یا مسوول خسارت دریافت کند، این دریافتی نیز درآمد مالیاتی تلقی نمی‌شود. از سوی دیگر برخی دریافتی‌های مؤدی با وجودی‌که ماهیتا درآمد هستند ولی از مالیات معاف یا مشمول نرخ صفر مالیاتی هستند. این‌گونه درآمدها با وجود برخورداری از معافیت، باید توسط مؤدی در اظهارنامه مالیاتی درج شوند و‌گرنه مؤدی امتیاز معافیت یا نرخ صفر مالیاتی درباره این‌گونه درآمدها را از دست خواهد داد.
4- هزینه‌های قابل قبول مالیاتی
عنصر اساسی بعدی در تعیین مالیات بر عملکرد، «هزینه قابل قبول مالیاتی» است. با کم کردن جمع هزینه‌های پذیرفته‌شده مؤدی از جمع درآمد مالیاتی، درآمد مشمول مالیات برای اعمال نرخ مالیاتی به دست می‌آید. هزینه‌های قابل قبول مالیاتی هزینه‌هایی هستند که مؤدی آنها را برای کسب درآمدهای خود در طول سال مالیاتی صرف کرده است مثل حقوق پرداختی به کارکنان یا هزینه خرید مواد اولیه. باید دانست که هر هزینه‌ای که توسط مؤدی صرف می‌شود، به عنوان هزینه قابل کسر از درآمد، قلمداد نمی‌شود بلکه این هزینه باید شرایط مشخصی داشته باشد؛ نخست اینکه این هزینه باید به مناسبت و مرتبط با کسب درآمد مالیات‌پذیر مؤدی باشد. دوم اینکه هزینه‌های مؤدی نباید مربوط به درآمدهای معاف مؤدی باشد مثلا هزینه‌های مربوط به درآمد حاصل از سود سپرده بانکی را نمی‌توان از جمع درآمد کسر کرد، زیرا سود سپرده بانکی درآمد معاف از مالیات است. سوم اینکه مؤدی باید با ارائه مدارک معتبر بتواند انجام این هزینه‌ها را اثبات کند.
5- درآمد مشمول مالیات
«درآمد مشمول مالیات» در واقع با لحاظ معافیت‌های قانونی مؤدی و با کسر هزینه‌های قابل قبول مؤدی از جمع درآمدهای سالانه وی به دست می‌آید. با اعمال نرخ مالیاتی در درآمد مشمول مالیات، مبلغ مالیات مؤدی مشخص می‌شود.
6- نرخ مالیاتی
عنصر نهایی در تعیین مالیات مؤدی، «نرخ مالیاتی» است. نرخ مالیاتی در واقع درصد قانونی مشخصی است که با اعمال آن در درآمد مشمول مالیات، مالیات نهایی تعیین می‌شود. در حالی که نرخ مالیاتی برای مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی، بدون توجه به میزان درآمد مشمول مالیات ثابت است، برعکس نرخ مالیاتی درآمد اشخاص حقیقی، با توجه به اصل مالیاتی «توانایی پرداخت»، با افزایش درآمد مشمول مالیات مودی بیشتر می‌شود. نرخ مالیاتی درآمد شخص حقوقی، همواره 25 درصد از درآمد مشمول مالیات وی است ولی نرخ مالیاتی درآمد شخص حقیقی، تا 50میلیون تومان درآمد مشمول مالیات آنها، 15 درصد است. این نرخ برای مازاد بر50 میلیون تومان تا صد میلیون تومان درآمد مشمول مالیات، 20 درصد است و برای درآمد مشمول مالیات بیشتر از صد میلیون تومان، 25 درصد است. در مواردی ممکن است این نرخ‌ها مشمول تخفیف به نفع مؤدی بشوند. همچنین برای برخی درآمدهای مالیاتی مؤدی، نرخ مالیاتی صفر درصد است.
در مطلب آینده بیشتر توضیح خواهیم داد که چه درآمدهایی مشمول مالیات هستند و چه درآمدهایی مشمول مالیات نیستند.