بزرگنمايي:

بازار آریا - حمید غلامی سروش/ کارشناس بازار سرمایه دوده یا کربن‌بلک، مخلوط کربن و مواد آلی دیگر است که از سوختن ناقص هیدروکربن‌‌‌های سنگین تولید می‌شود. زمانی که هیدروکربن‌‌‌ها با اکسیژن بسیار پایین به صورت ناقص می‌سوزند، دوده معمولی به‌عنوان فرآورده فرعی به وجود می‌‌‌آید. دوده صنعتی نیز که از سوختن ناقص یا تجزیه حرارتی هیدروکربن‌‌‌های گازی یا مایع در شرایط کنترل‌شده به دست می‌آید، در مصارف خاص مورد استفاده قرار می‌‌گیرد.
صنعت تولید دوده صنعتی، مانند صنعت تایرسازی به صنعت تولید خودرو در کشور وابسته است؛ بنابراین مصرف دوده و تایر در کشور را با توجه به میزان خودروهای تولیدی و موجود در کشور می‌‌‌توان برآورد کرد. طبق آمارهای موجود در کشور، سالانه یک‌میلیون دستگاه خودرو تولید می‌شود که از این میزان 93درصد خودروهای سواری هستند. تولید خودرو در شرایط غیر‌تحریمی نیز می‌‌‌تواند سالانه به 5/ 1میلیون دستگاه برسد. حال اگر وزن هر تایر خودرو را 11کیلوگرم فرض کنیم، با تولید سالانه یک‌میلیون دستگاه خودرو در کشور با توجه به اینکه می‌‌‌دانیم هر خودرو به پنج‌حلقه تایر احتیاج دارد، می‌‌‌توانیم بگوییم که سالانه به 55هزار تن لاستیک برای خودروهای تولیدشده نیاز داریم.
در تولید هر یک‌تن لاستیک به‌طور متوسط به 250کیلوگرم دوده نیاز داریم؛ یعنی برای تولید سالانه یک‌میلیون دستگاه خودرو به 13هزار و 750تن دوده نیاز داریم. همچنین می‌‌‌دانیم که در کشور 23میلیون دستگاه خودرو وجود دارد که به‌طور متوسط هر پنج‌سال یک‌بار نیازمند تعویض لاستیک‌های خود هستند؛ بنابراین سالانه 250هزار تن لاستیک برای خودروهای موجود لازم است. همچنین اگر برای موجودی فروشگاه‌‌‌ها 50هزار تن لاستیک در نظر بگیریم، سالانه در داخل کشور به 355هزار تن لاستیک نیاز خواهیم داشت. با توجه به اینکه 25درصد لاستیک را دوده تشکیل داده است، در مجموع به 88هزار تن دوده سالانه نیاز خواهیم داشت که در تولید تایر مورد مصرف قرار می‌گیرد. همچنین در کشور سالانه 100هزار تن واردات لاستیک داریم که مربوط به لاستیک‌های باری و بزرگ است؛ اما کشور در حوزه تایرهای سواری به خودکفایی رسیده است و نیازی به واردات نیست؛ بنابراین مصرف 88هزار تن دوده در سال پیوسته می‌‌‌تواند محقق شود.
در کشور چهار تولیدکننده دوده صنعتی وجود دارد که در مجموع، سالانه 171هزار تن دوده تولید می‌کنند که از این میزان، 100هزار تن در داخل کشور مصرف و 71هزار تن صادر می‌شود. 88‌درصد مصرف داخلی مربوط به مصرف در تولید لاستیک برای استحکام‌بخشی و انتقال حرارت است و بقیه در لاستیک و پلاستیک و صنعت جوهر و چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌طور کلی از دو روش احتراق ناقص و روش‌های تجزیه حرارتی برای تولید دوده صنعتی استفاده می‌شود که در روش احتراق ناقص می‌‌‌توان روغن آروماتیک هیدروکربن را در فرآیند کوره‌‌‌ای به دوده تبدیل کرد. همچنین می‌‌‌توان از روغن‌‌‌های معدنی و گیاهی با روش فرآیند لامپ بلک، دوده را تولید کرد. همچنین با استفاده از گاز طبیعی می‌‌‌توان با روش کانال یا کوره گاز، دوده تولید کرد. در روش‌های تجزیه حرارتی نیز می‌‌‌توان دوده را از استیلن و گاز طبیعی با روش‌های تجزیه استیلن و روش‌های حرارتی تولید کرد. امروزه در دنیا بیشتر از روش احتراق ناقص کنترل‌شده با استفاده از روغن‌‌‌های آروماتیک هیدروکربن در فرآیند کوره‌‌‌ای برای تولید دوده استفاده می‌شود.
دوده‌‌‌های صنعتی در گریدهای مختلفی تولید می‌‌‌شوند که هریک کاربرد خاصی دارند. به‌عنوان نمونه، گرید N-539 در فرآیند لاستیک‌سازی برای جلوگیری از پارگی استفاده می‌شود. از این گرید در تولید شلنگ و تیوب استفاده نیز می‌‌‌شود. همچنین گریدهای N-239-375-347 که باعث افزایش ضریب آلاستیسیته لاستیک‌ها در حین ساخت می‌شوند، در طراحی و ساخت عاج لاستیک، قطعات هیدرولیکی ترمز و محفظه باتری مورد استفاده قرار می‌گیرند. گرید N-220 تقویت‌کننده لاستیک‌هاست، گرید N-683 باعث افزایش خاصیت کشسانی و مقاومت سایشی می‌شود و گرید N-230 برای تولید نخ تایر، قطعات اکسترودی، عاج و حالت کلی لاستیک تایر مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین گرید N-550 در ساخت لوله‌‌‌های پلاستیکی، گرید N-660 برای زیره کفش و گرید N-772 برای تولید لاستیک هواپیما، تسمه پروانه و قطعات حساس به فشار مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بهای تمام‌شده دوده عمدتا مربوط به مواد اولیه است که 90درصد بهای تمام‌شده را به خود اختصاص می‌دهد؛ مابقی 9درصد مربوط به هزینه سربار تولید و یک‌درصد نیز مربوط به هزینه دستمزد است. بنابراین بهای تمام‌شده دوده به‌طور مستقیم در گرو قیمت روغن مصرفی است. پس می‌‌‌توان این‌طور بیان کرد که تغییرات قیمت مواد اولیه برای تولید دوده وابسته به قیمت فرآورده‌‌‌های نفتی، تغییر بهای نفت جهانی و تغییرات نرخ ارز خواهد بود. بهترین حالت برای سودآوری شرکت‌های تولیدکننده دوده زمانی خواهد بود که قیمت دلار بالا باشد و مواد اولیه قیمت پایینی داشته باشند.
شرکت‌های تولیدکننده دوده خریدار فورفورال اکسترکت از شرکت‌های نفت ایرانول، نفت‌سپاهان و نفت‌پارس هستند، همچنین CFO را از پتروشیمی‌جم، پتروشیمی مارون، پتروشیمی امیرکبیر و پتروشیمی بندرامام تهیه می‌کنند. قیمت فوروفورال اکسترکت هرماه بر مبنای 80 تا 95 درصد قیمت لوب‌‌‌کات که ماده اولیه شرکت‌های تولیدکننده روغن است، تعیین می‌شود. قیمت لوب‌‌‌کات نیز وابسته به قیمت نفت خام و نرخ دلار است که از رابطه 9/ 0×15/ 1× نرخ ارز نیمایی × قیمت نفت‌کوره خلیج‌فارس به‌عنوان نرخ پایه تعیین می‌شود که شرکت پالایش و پخش فرآورده‌‌‌های نفتی تعیین‌کننده این نرخ است.
این صنعت با ریسک‌‌‌های متعددی نیز همراه است. اولین ریسک این صنعت، ریسک بازار است که با توجه به فرسودگی تجهیزات تولید و قدیمی بودن تکنولوژی تولید کیفیت محصول داخلی کمتر بوده و بهای تمام‌شده بالاتری دارد که رقابت با سایر تولیدکنندگان را در بازارهای صادراتی سخت کرده است. همچنین اشباع‌بودن صنعت در داخل کشور یعنی تولید بیش از نیاز داخل، باعث شده است تا رقابت منفی بین تولیدکنندگان برای کسب سهم بازار بیشتر شکل بگیرد. ریسک دوم متوجه تغییرات قیمت مواد اولیه است که با توجه به گام تاخیری در افزایش نرخ دوده به آسیب‌رسیدن به صنعت از این منظر منجر می‌شود. ریسک بعدی مربوط به هزینه انرژی این شرکت‌ها می‌شود. همچنین ریسک مهم‌تر کاهش تولید لاستیک‌سازهاست که باعث افت تقاضای شدید برای دوده داخلی می‌شود.
شرکت‌های تولیدکننده دوده در کشور شامل چهار شرکت دوده صنعتی‌پارس با نماد «شدوص»، شرکت کربن ایران با نماد «شکربن» که مالک 44درصد سهام دوده صنعتی پارس نیز است. شرکت دوده فام با نماد «شصدف» و همچنین یک نماد غیر‌بورسی به نام کربن سیمرغ است. شرکت دوده پارس در سال 1400 موفق به تحقق سود 141میلیارد تومانی با تولید 32هزار و 840تن انواع دوده شده است. شرکت کربن ایران با تولید 44هزار و 16تن موفق شده است 265میلیارد تومان سود خالص محقق کند؛ شرکت دوده فام با تولید 49هزار و 199تن انواع محصول 170میلیارد تومان سود خالص محقق کرده است؛ کربن سیمرغ نیز با تولید 38هزار و 281تن دوده به سود خالص 153میلیاردی دست پیدا کرده است. در جدول گزارش برآورد سود سال مالی منتهی به 29/ 12/ 1401 این شرکت‌ها انجام شده و شرکت دوده صنعتی پارس کمترین نسبت قیمت به درآمد پیشرو را به خود اختصاص داده است.