بازار آریا - از سحرگاه پنجم خرداد 1287 شمسی که نفت در مسجد سلیمان فوران کرد، نفت و سیاست درهم گره خورد تا با تغییرات در یکی از این دو مقوله، مورد دیگر نیز خود را با شرایط جدید تطبیق دهد، این درحالی است که ایران تحولات سیاسی پر فراز و نشیبی را در صد سال اخیر از سر گذرانده بنابراین نفت نیز سرنوشتی پرنوسان را تجربه کرده است.

به گزارش شانا، 116 سال پیش در چنین روزی، کمتر کسی فکر می‌کرد فوران نفت در قلب مسجدسلیمان قرار است مناسبات سیاسی، اجتماعی و البته اقتصادی در ایران و کل خاورمیانه را تغییر دهد. با این حال از روزی که نفت وارد مناسبات ایران شد، دیگر کمتر حوزه‌ای در کشور وجود دارد که به نوعی رنگ و بوی نفت را به خود نگرفته باشد.
حضور نفت در ایران و تأثیر آن بر بخش‌های مختلف البته تدریجی بود و در سال‌های نخست، حتی مردم عادی جامعه نیز خبری از وجود نفت نداشتند. روزانه چند 10 هزار بشکه نفت در کشور تولید می‌شد و بخش بزرگی از آن نیز توسط کشتی‌ها به فروش می‌رسید و سرانجام سهم دربار قاجار پرداخت می‌شد.
تولد اولین تحریم‌های نفتی با ملی‌شدن صنعت نفت
با این حال، با تغییر در شئونات اجتماعی و ظهور رسانه‌های جمعی مانند روزنامه و رادیو در کشور، به تدریج نفت نیز وارد مکالمات روزمره مردم شد. پرداختن به تولید و صادرات نفت در همین رسانه‌ها بود که سرانجام اراده جمعی را به سمت ملی‌کردن صنعت نفت هدایت کرد.
در واقع، ملی‌شدن صنعت نفت در آخرین روز از سال 1329، نخستین گام برای ورود نفت به زندگی روزمره مردم به‌شمار می‌رود. با ملی‌شدن نفت ایران طعم نخستین تحریم‌ها را نیز چشید. نفت تولید می‌شد اما کشتی برای صادرات به ایران نمی‌آمد. در آن سال‌ها هنوز رابطه نفت با اقتصاد در هم تنیده نشده بود و این موضوع باعث شد تا تحریم‌های نفتی در ابتدای دهه 30 شمسی کاری از پیش نبرد

بعد از کودتای 28 مرداد سال 1332 اما نفت ملی شده دوباره در اختیار کشورهای خارجی قرار گرفت. این بار اما به جای انگلیس، تمام کشورهایی که به نوعی در صنعت نفت فعال بودند، راهی ایران شدند و اگرچه اسما شرکت ملی نفت کارها را اداره می‌کرد اما به‌طور رسمی چرخ نفت ایران را شرکت‌های بزرگ بین‌المللی می‌چرخواندند.
نارضایتی‌های اجتماعی با رشد نامتوازن اقتصاد
در واقع تا پیش از ملی‌شدن صنعت نفت، تغییرات عمده اقتصادی بر پایه نفت در ایران شکل نگرفت، اما با ملی‌شدن صنعت نفت و به تبع آن کودتای 28 مرداد شاهد تحولات عمیقی در سیاست و صنعت نفت بودیم. تا آنجا که از سال 1339 تولید نفت دوباره افزایش یافت و به بالای یک میلیون بشکه در روز و در سال 1345 حدود 2 میلیون و 130 هزار بشکه گزارش شده است.
تأسیس اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) و افزایش قیمت نفت در ابتدای دهه 50 شمسی باعث شد تا بودجه جاری ایران به‌طور کامل به درآمدهای نفتی وابسته شود. این روند تا سال‌های پیروزی انقلاب ادامه داشت و در سال‌ها 47 تا 56 ظرفیت تولید از 2 میلیون و 130 هزار بشکه به 5 میلیون و 880 هزار بشکه در روز رسید.

نکته مهم آن است که با وجود افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی در سال‌های پایانی حکومت طاغوتی محمدرضا شاه، بسیاری از اقتصاددانان و کارشناسان سیاسی یکی از عوامل فروپاشی نظام سلطنتی در ایران را در کنار دیگر عوامل سیاسی، اخلاقی، اجتماعی و ... روند نامناسب سیاست‌های اقتصادی، رشد تورم و... در حکومت شاه می‌دانند که در کنار رشد نامتوازن اقتصاد نارضایتی‌های اجتماعی را به همراه داشت.
تداوم تولید و صادرات نفت در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی
با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن 57 و در حالی که دخل و خرج کشور به طلای سیاه وابسته بود، تحریم‌های شدید نفتی یک به یک سر رسیدند. صنعت نفت به سرعت از نیروهای متخصص خارجی خالی شد و قدرت‌های بزرگ بین‌المللی امیدوار بودند که با فشار مضاعف اقتصادی، انقلاب ایران را وادار به تسلیم کنند.
بر اساس آمارهای موجود، تولید نفت ایران که پیش از انقلاب و با توسعه میدان‌های نفتی به 6 میلیون بشکه در روز رسیده بود، در سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب اسلامی یعنی سال‌های 58 و 59 به شدت کاهش یافت و در برخی روزها به صفر رسید.

پس از آن نیز جنگ تحمیلی که در همسایگی چاه‌های مهم نفت ایران در خوزستان به وقوع پیوست، امکان توسعه همه‌جانبه را از صنعت نفت گرفت. نکته اساسی در این مقطع این است که با وجود جنگی 8 ساله در جنوب کشور که محل اصلی تولید نفت به شمار می‌رود، اما صادرات نفت ایران هیچگاه متوقف نشد تا نیازهای اساسی کشور در آن دوره زمانی و با دوراندیشی تامین شود.
حتی در آن شرایط تولید نفت ایران افزایش یافت و از 770 هزار بشکه در روز سال 59 به بیش از 1.5 میلیون بشکه در روز در سال 67 رسید. اما در همین سال‌ها قیمت نفت ایران به شدت در نوسان بود و در اغلب سال‌ها شیب نزولی را طی می‌کرد.
جان تازه در رگ‌های صادرات نفت ایران
با اتمام جنگ، تولید نفت ساز صعود کوک کرد. در آن زمان، قیمت نفت نزدیک به 28‌درصد نسبت به دوره قبل کاهش داشت، اما درآمدهای نفتی با رشد بیش از 20‌درصدی روبه‌رو بود. اگرچه طی این مدت زیرساخت‌های صنعت نفت ترمیم و صادرات نفت ایران بار دیگر جان گرفت، اما قیمت نفت همچنان پایین بود و در آن زمان، میانگین قیمت نفت 17 دلار در هر بشکه برآورد می‌شود.

به‌طور متوسط در این دوره 2.2 میلیون بشکه در روز نفت صادر شده است. در سال 1370 ایران روزانه 2.4 میلیون بشکه نفت صادر کرد و کمترین میزان صادرات نیز در سال 1368 بود که صادرات نفت ایران روزانه برابر با 1.8 میلیون بشکه بود.
احیای قدرت اوپک در قیمت‌گذاری جهانی نفت
اگرچه دولت هفتم ، نفت را با قیمت 18 دلار در هر بشکه تحویل گرفت اما این قیمت چندان دوام نداشت. کاهش قیمت نفت تا 10 دلار در هر بشکه پیش رفت. در واقع این رقم به عنوان پایین‌ترین میانگین قیمت نفت پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است.
نفت 10 دلاری درآمد دولت را به شدت کاهش داد. هرچند که این رقم در کل دولت ثابت نبود اما در سال دوم نیز قیمت نفت بر روی 12 دلار و 16 سنت ثابت ماند.

علت این کاهش رعایت نکردن سقف تولید توسط برخی اعضای اوپک و مازاد عرضه در بازار بود. الزام کشورهای عضو اوپک برای رعایت سقف تولید باعث شد تا دولتی که نفت 10 دلاری را تجربه کرده بود، در سال 84 با نفت 53 دلاری ریاست جمهوری را به دولت بعد واگذار کند و در این دوران قدرت اوپک برای قیمت‌گذاری نفت در بازارهای جهانی به نوعی احیا شد.
روزگار سرمستی قیمت طلای سیاه
هرچند که دولت هفتم همزمان با روند کاهش قیمت نفت آغاز به کار کرد اما دولت نهم در روزگار سرمستی قیمت نفت برسرکار آمد.
اولین سال دولت نهم درآمد نفتی شبیه به سال پیش از خود داشت. اما از سال دوم نفت آهنگ صعود در پیش گرفت و رشد درآمد نفتی ایران آغاز شد تا در سال ها 84 تا پایان 91 این دولت بتواند درآمدی برابر با کل درآمد نفتی پیش از خود داشته باشد.

تقریبا در بیشتر سال‌های دولت نهم و دهم نفت ساز صعود داشت. در همین دولت بود که نفت برای نخستین بار رکورد بیش از 140 دلار را زد و خزانه پر شد.
سال 2007 برای نفت سال عجیبی بود، در ابتدای این سال، قیمت نفت 60 دلار را نشان می‌داد اما در پایان این سال که با سال 87 شمسی برابری می‌کند، هربشکه نفت 96 دلار معامله شد.
نفت 147 دلاری
در سال 2008 اما رقم تاریخی 147 دلار در تابلوهای معامله نفت ثبت شد اما خوشبین‌ترین افراد نیز امید به دوام چندان آن نداشتند. با شدت گرفتن بحران اقتصادی در اروپا و آمریکا، قیمت نفت نزولی شد و حتی با کاهش 100 دلاری به زیر 40 دلار رسید که این رقم نیز خیلی بادوام نبود.
پس از آن قیمت نفت در روندی منطقی تا سال 2009 افزایش یافت. افزایش قیمت نفت در آن بازه زمانی تا آنجا ادامه داشت که طلای سیاه با قیمت 100 دلاری پا به سال 2010 گذاشت.
سال‌های بعد، سال‌های پرسه قیمت نفت در اطراف 100 دلار بود تا آنکه در سال 2013 دوباره رشد قیمت نفت تا 110 دلار در هر بشکه ثبت شد.

هرچند که دولت دهم در سال‌های آخر خود به دلیل تحریم‌های بین‌المللی با کاهش صادرات نفت و مشکل در روند انتقال پول فروش این محصول به کشور روبه‌رو بود، اما قیمت‌های بالای نفت توانسته بود تا درآمدی معقول برای کشور به همراه داشته باشد و براساس اعلام اوپک، طی هشت سال دولت نهم و دهم، کشور از طریق صادرات نفت بیش از 578 میلیارد دلار درآمد داشته است.
کاهش قیمت نفت با ناهماهنگی در اوپک
دولت یازدهم، در شرایط سخت تحریم بر سرکار آمد. پرونده هسته ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل بود و مذاکرات برای حل آن نیز به کندی پیش می‌رفت. در کنار آن، همچنین وضعیت قیمت نفت در دولت یازدهم آنقدر پیچیده شد که رئیس این دولت با زبان شکایت نسبت به منتقدان گفت که کشور با نفت 30 دلاری اداره می‌شود نه نفت 147 دلاری.
دولت یازدهم در شرایطی اداره کشور را به دست گرفت که تولید نفت ایران به دلیل تحریم‌ها، به حداقل آن در سال‌های پس از انقلاب به استثنای زمان جنگ رسیده بود. با این حال در ماه‌های اول دولت یازدهم همچنان قیمت نفت نزدیک به 100 دلار بود. اما پس از آن شیب تند کاهش قیمت دامن دولت ایران را برای تامین هزینه‌های کشور گرفت.
مورد عجیب بازار نفت
نفتی که در عرض یک‌سال 50 درصد ارزش خود را از دست داد و به قیمتی زیر 30 دلار رسید. موارد عجیب قیمت نفت در دولت‌های یازدهم و دوازدهم بی‌شمار بود. شیوع کرونا در جهان و اختلاف روسیه و عربستان برای کاهش تولید نفت در اسفند سال 1398، باعث شد تا با افت شدید تقاضا، جهان در نفت غرق شود.
این اتفاق باعث پرشدن تمامی مخازن نفتی جهان و حتی نفتکش‌های روی آب شد و سرانجام در موردی عجیب، قیمت نفت شاخص آمریکا به منفی 37 دلار در هر بشکه برسد. در واقع تولیدکننده حاضر بود 37 دلار در هر بشکه به خریدار پرداخت کند تا از شر نفت تولیدی خود خلاص شود.

اگرچه توافق تاریخی اوپک با اعضای اوپک‌پلاس با هدف کاهش 10 میلیون بشکه از تولید نفت باعث شد تا قیمت‌ها کمی بهتر شود اما رویای نفت بالای 100 دلار دیگر تکرار نشد.
همچنین این دولت با اجرای برجام در بازه‌ای کوتاه صادرات نفت را افزایش داد اما با خروج آمریکا از برجام در بهار سال 97، دوباره صادرات نفت ایران نزولی شد و این روند تا پایان آن دولت نیز ادامه داشت و برخی منابع از کاهش صادرات نفت ایران به روزانه 400 هزار بشکه در آن زمان اشاره می‌کنند.
افزایش تولید و صادرات نفت ایران در دولت سیزدهم
دولت سیزدهم نیز در حالی بر سرکار آمد که نه تنها تحریم‌ها کاهش نداشت بلکه هر روز و هر ساعت فهرست بلندبالایی از تحریم‌های جدید علیه صنعت نفت ایران و صادرات نفت کشور اعمال می‌شد. این دولت اما با تأکید بر بی‌اثرکردن تحریم‌ها و گره‌نزدن معیشت مردم بر برجام، از همان روزهای نخست، برنامه افزایش تولید و صادرات نفت را در دستور کار خود قرار داد.

تا آنجا که در پایان سال 1400 و در حالی که چند ماه از آغاز به کار دولت سیزدهم می‌گذشت، صادرات نفت ایران رشدی 40 درصدی را تجربه کرد و تولید نفت نیز با رشد همراه شد. با این اقدام‌ها حالا پس از گذشت بیش از 30 ماه از عمر دولت سیزدهم، صنعت نفت مدال طلای رشد اقتصادی را در میان دیگر بخش‌های کشور مانند کشاورزی، صنایع و خدمات به خود اختصاص داده و بالاترین سهم را نیز در تحقق رشد اقتصادی 4.5 درصدی داشته است.
افزایش تولید ناخالص داخلی ایران با تکیه بر توسعه نفت و گاز
بر اساس گزارش بانک مرکزی، رشد اقتصادی در 9 ماه سال 1402 رقم 4.5 درصد را ثبت کرده است. این رقم در مدت مشابه سال پیش از آن 3.6 درصد بوده که نشان‌دهنده رشدی 25 درصدی در این بازه زمانی است.
با وجود افزایش 25 درصدی رشد اقتصادی در 9 ماه سال گذشته در مقایسه با مدت مشابه سال 1401، اما این رشد در بخش نفت بیش از 73 درصد بوده است.
رشد بخش نفت در 9 ماه سال 1401 حدود 9.4 درصد بوده که این رقم در 9 ماه پارسال به 16.3 درصد رسید. یعنی بخش نفت در این مدت در مقایسه با تولید ناخالص داخلی کشور حدود 200 درصد رشد بیشتری داشته و به همین مقدار نیز بر بزرگ‌شدن کیک اقتصاد ایران مؤثر بوده است.

در واقع ایران توانسته در این مدت، نفت بیشتری تولید کند و با توجه به ثابت‌بودن ظرفیت پالایشی و مصرف داخلی نفت خام و میعانات گازی، این نفت را به دست مشتریان سنتی و جدید خود برساند.
موضوعی که جواد اوجی، وزیر نفت نیز پیش از این بر آن تاکید کرده بود و در واپسین روزهای سال 1402 اعلام کرد که ایران نفت خود را با حداقل تخفیف به هر کجا که بخواهد می فروشد.
این مهم در حالی محقق شده است که ایران همچنان با شدیدترین تحریم‌های اقتصادی علیه صنعت نفت و گاز خود از سوی آمریکا روبه‌روست اما سیاست‌های دولت سیزدهم برای بازاریابی‌های تازه و متوقف نشدن صادرات نفت باعث بی‌اثرشدن تحریم‌ها شده است.
حوری قاسمی